Crimineel in de Bijlmer? Kijk ook naar het gezin

Hoe houd je jongeren uit de criminaliteit? Een proef in de Bijlmer gooit het over een andere boeg. En daarbij spelen ervaringsdeskundigen en de mensen rond de jongere een belangrijke rol.

Het is 2012 als Igor (24) vanuit de havenstad Gdansk naar Nederland komt om bij zijn Poolse vader te gaan wonen. Maar al met al brengt hij de helft van de tijd in gevangenissen door. “Daar ben ik kapot gemaakt”, zegt hij, "fysiek en mentaal gebroken. En tegelijk gered. Ik ontmoette therapeuten die me begrepen, me leerden om te praten. Als ik nu terugdenk aan wat ik allemaal heb geflikt, walg ik van mezelf.”

In Gdansk verloopt het leven aanvankelijk zorgeloos. Igor groeit op in een middenklassegezin. Zijn vader runt een bloeiende handel in damesschoenen en Igor doet het goed op school, mag zelfs naar het gymnasium. Maar dan, op zijn elfde, verlaat zijn vader het gezin voor een andere vrouw.

Gangster

"Van een goede buurt verhuisden we noodgedwongen naar een soort getto. Lager konden we niet zinken. Mijn moeder raakte depressief en ik leerde foute vrienden kennen, met wie ik spijbelde, rookte en veel dronk. Zoveel dat ik verslaafd raakte en op mijn 14e voor de rechter moest verschijnen. Vanwege demoralisatie, zoals de aanklacht heette. Ik kon kiezen: naar een jeugdinstelling tot mijn 18e of naar mijn vader, die inmiddels in Nederland woonde, in Hillegom."

De keuze voor zijn vader pakt minder florissant uit dan verwacht. Hij blijkt failliet en gaat gebukt onder schulden, terwijl zijn nieuwe vrouw niet zit te wachten op een stiefzoon. "Ze reageerden hun chagrijn op mij af. Ondertussen raakte ik verslaafd aan de wiet, en begon me als een gangster te gedragen. Ik deed alles wat god had verboden. Ik dealde, beroofde mensen op straat en pleegde een aantal overvallen op winkels en hotels."

Steekincidenten

In de afgelopen coronajaren is de zware criminaliteit onder jongeren alleen maar toegenomen, zegt Thimo van der Pol, onderzoeker aan het Amsterdam UMC en hoofd van de forensische jeugd afdeling bij GGZ-instelling Arkin. "Op steeds jongere leeftijd knappen ze klussen op als drugskoeriers, niet alleen op de hoek van de straat maar ook in de havens van Rotterdam en Antwerpen. Dan gaat het om gevaarlijke klussen waarbij de pakkans groot is.”

Ook voeren ze onderling veel strijd, zegt Van der Pol. “Via social media en drillrap hitsen rivaliserende bendes elkaar op. In Zuidoost, waaronder de Bijlmer, is het aantal steek- en schietincidenten flink gestegen. Dat merken we ook op de forensische afdeling van Arkin, waar we doorgaans één van dit soort daders per jaar zien, maar in 2021 waren het er ineens elf."

De cijfers van het Openbaar Ministerie over jeugdcriminaliteit spreken eveneens boekdelen. Kwam moord, doodslag of pogingen daartoe in 2019 32 keer voor in Amsterdam, in 2020 eindigde de teller op 83. In heel Nederland steeg dit cijfer van 297 naar 425.

Verslaving

Eén van deze incidenten speelt zich net vóór corona af, in september 2019, in de Bijlmer. Tijdens een bendegevecht krijgt de 18-jarige Jay-Ronne Grootfaam een mes in zijn nek en overlijdt. Kort daarna staat er een groep ouders op de stoep bij Ron de Groot, die in Zuidoost net is begonnen als (gemeentelijke) projectleider veiligheid. "Ze uitten terecht hun zorgen over wat er was gebeurd. Hoe dat kon? Waarom zij niets wisten van het geweld? Deze mensen voelen zich al jaren niet gezien. Een organisatie als Jeugdbescherming bijvoorbeeld is vooral gespitst op het kind, en heeft minder oog voor de ouders."

Te snel wordt de veiligheidskaart getrokken”, zegt Van der Pol. “Zodra een jongere tegen de lamp loopt, is de kans groot dat hij uit huis wordt geplaatst en in jeugddetentie of een andere voorziening belandt. Dat maakt een hoop kapot, zowel bij de ouders als de jongeren. Ouders blijven achter met een gevoel van machteloosheid, ze willen bijdragen aan een oplossing, maar krijgen daar de kans niet toe. Terwijl de jongere zich onrechtvaardig behandeld voelt, omdat vader en moeder met al hun problemen buiten schot blijven. Ze zijn meer dan eens werkloos, hebben schulden, relatieproblemen, een verslaving of andere psychiatrische aandoeningen.”

Maori

Na de noodkreet van de ouders zoekt De Groot contact met andere wijkorganisaties als de forensische GGZ-instelling De Waag en jongerenorganisatie Sitara. Het roer moet om, vinden men in Zuidoost. Om te voorkomen dat tieners op het criminele pad raken, moeten wijkteams in een vroeg stadium de gezinnen opzoeken, hun vertrouwen winnen en samen optrekken."

Bij deze zogeheten systemische aanpak activeer je het ‘systeem’ om de jongere heen, zegt Van der Pol. “De ouders maar ook de buurvrouw waar de jongen een klik mee heeft, of een oom, leraar, voetbalcoach. Tegelijk breng je het verhaal van het gezin in kaart en stel je samen een plan op. Zo probeer je samen met de wijk het tij te keren. Zeer effectief, blijkt uit internationaal onderzoek. De methode is populair en is voor het eerst getest bij de Maori-gemeenschappen in Nieuw-Zeeland.”

82 miljoen

In Zuidoost, met een kleine honderdduizend inwoners, loopt nu een pilot. In mei zijn medewerkers van wijkteams getraind in de nieuwe benadering. Samen met andere organisaties in de buurt zullen ze een netwerk op poten zetten en ervaringen uitwisselen. Tussentijds zullen Amsterdamse en Leidse onderzoekers metingen doen, over onder meer het aantal uithuisplaatsingen, de criminaliteit, de armoede in de wijk. Van der Pol: "Om meer grip te krijgen op jeugdcriminaliteit hebben we met een groep onderzoekers laatst 3,7 miljoen aan subsidie ontvangen."

Ook Maastricht en Den Haag overwegen om het over de systemische boeg te gooien, weet Van der Pol. "Ik ben blij met de nieuwe plannen van de minister, die 82 miljoen vrijmaakt om jongeren uit de drugscriminaliteit te houden. Net als wij vindt ze dat je jongeren maar ook de ouders daarop persoonlijk moet aanspreken en mee moet laten denken over oplossingen."

Sportschool

Als de proef in Zuidoost slaagt, zullen in het najaar wellicht meerdere wijken in Amsterdam volgen. Hierbij is het zaak om per buurt “cultuursensitief” te werken. “In Noord zitten de kaaskoppen, in West Marokkanen, en in Zuidoost Surinamers en Antillianen. Je wilt de lokale kracht benutten in de wijk, die in de Bijlmer onder meer zit in de muziek. Rap kan de onderlinge agressie aanwakkeren, maar voor sommige jongeren is het een uitweg uit de miserie.”

Een van de pijlers van de systemische aanpak vormen de credible messengers. "Dat zijn jongeren die het zelf hebben meegemaakt, die eruit zijn gekomen op hun eigen manier, en het nu goed doen. Als voetballer, DJ, sportschoolhouder, noem maar op. Daar luisteren jongeren naar, ook omdat ze zich door deze messengers gekend voelen.

Verkrachten

Igor is een van deze ervaringsdeskundigen die spreekbeurten houdt over wat hij heeft meegemaakt en geleerd. Zo informeert hij beleidsmakers en hoopt hij jongeren op andere gedachten te brengen. Zijn ervaringen achter de tralies zullen menigeen afschrikken.

Het begint op zijn 16^e als een agent-in-burger hem op heterdaad betrapt bij een straatroof. Daarvoor krijgt hij drie maanden jeugdgevangenis. Nog geen half jaar later wordt hij weer ingerekend, nu voor een overval op een hotel. Tien maanden cel, tussen de zwaarste jeugdcriminelen van het land. Hij houdt ternauwernood het hoofd boven water.

“Dat was verschrikkelijk. Ik ben meerdere keren bedreigd met een mes, en één keer gooiden twee jongens me op de grond en dreigden me te verkrachten. Ik dank god op mijn knieën dat ik er nog ben. En dat ik zelf niemand heb vermoord. Want daar maakte ik me de meeste zorgen over.”

Poedelnaakt

Eenmaal op vrije voeten, hij is net 18 geworden, bekruipt hem een unheimisch gevoel. "Een soort voorgevoel dat het slecht met me zou aflopen. Ik had mijn trots opzijgezet en belde de reclassering. Ik vroeg om hulp, maar wat kreeg ik te horen: 'Je bent oud en wijs genoeg om de juiste keuzes te maken.' Een schande.”

Zijn voorgevoel klopt: na twee nieuwe overvallen - met diefstal, geweld en afpersing - verdwijnt hij vier jaar en drie maanden achter de tralies, inclusief jeugd-TBS. De vernederingen van het personeel vindt hij het moeilijkst te verteren. ”Eén keer tilden ze me vanuit de separeer met vier man op en legden me poedelnaakt in een gangpad, waar iedereen me kon zien liggen. Ik kon niet geloven dat het echt gebeurde.”

Kunst

Het zijn scènes uit het verleden, maar ook weer niet, want onlangs is hij met een traumabehandeling gestart om de scherpe randen van sommige, nare herinneringen af te halen.

Intussen runt Igor een eenmanszaak en laat zich inhuren als spreker, preventiespecialist en ex-gevangene, zoals zijn LinkedIn-pagina meldt. Samen met andere ervaringsdeskundigen bouwt hij een band op met (ex-)gedetineerden en helpt ze om een zwieper aan hun leven te geven. Soms via muziek, kunst of acteerwerk.