De zwaarste patiënten wachten het langst

Personeelstekort en wachttijden: allebei hardnekkig, ingewikkeld en een forse bedreiging van de kwaliteit van de geestelijke gezondheidszorg. Wat te doen? De Psychiater maakte een belronde langs de betrokken organisaties.

Sinds januari heeft GGNet in Winterswijk, een van de vijf regio’s in Gelderland, de opnamen vervangende deeltijd behandeling (OVDB) moeten sluiten. ‘We konden geen regiebehandelaar vinden’, zegt Rob Jaspers, voorzitter van de Raad van Bestuur van GGNet. ‘De patiënten moeten nu naar Doetinchem, toch al gauw driekwartier met de auto. We zijn nu hard op zoek naar een psychiater.’

Ook Arkin vreest dat de patiëntenzorg in de knel komt door het sterk oplopende personeelstekort. In 2017 telde Arkin vierhonderd vacatures, 30 procent meer dan in 2016. ‘Anders dan in de periferie is het tekort aan psychiaters in Amsterdam minder nijpend’, zegt directeur Anny Hartstra. ‘We zoeken vooral veel verpleegkundigen. We hopen dat de gemeente betaalbare woningen voor hen beschikbaar stelt.’

GGZ Nederland spreekt van een ‘reëel risico van een opnamestop of het (tijdelijk) sluiten van klinieken’. Dat staat in de arbeidsmarktmonitor die de brancheorganisatie in april publiceerde. De cijfers liegen er niet om: er staan 900 vacatures open voor psychiaters, gz-psychologen en klinisch psychologen. In 2020 zouden dat er 1580 zijn. ‘Dit zijn kernberoepen’, zegt Jaspers, tevens bestuurslid van GGZ Nederland. ‘Die zijn essentieel voor goede zorg. Te meer omdat het hier om regiebehandelaren gaat. De cijfers zijn ook nog eens een voorzichtige schatting omdat we niet exact weten om hoeveel vacatures het gaat. Precieze cijfers zijn moeilijk te achterhalen [zie kader].’

Het personeelstekort is net zo dramatisch als in de rest van de zorg, aldus GGZ Nederland: ‘Voor medische wetenschappelijke en gedragswetenschappelijke functies lopen de tekorten op tot 15 procent en voor verpleegkundigen tot ruim 10 procent.’

Hogere wiskunde
Als oorzaken meldt de monitor: de vergrijzing onder het personeel, de groeiende vraag naar hoogopgeleiden, achterblijvende bekostiging van nieuwe beroepen als ervaringsdeskundigen, geringe opleidingscapaciteit en de toegenomen administratie. Jaspers: ‘Als we de regeldruk van de huidige 25 procent kunnen terugbrengen naar 10 procent, is het personeelstekort opgelost. Er gebeurt een hoop op dit vlak, een landelijke campagne, schrapsessies, maar op de werkvloer merkt het personeel er nog weinig van. We moeten daar rigoreuzer in zijn: bij elke nieuwe regeling erbij, twee bestaande weg. Misschien dat de zzp’ers die uit onvrede zijn vertrokken uit de instellingen, dan ook weer terugkomen.’

Deze ‘uittocht’ blijft een heet hangijzer. Dat bleek ook tijdens de arbeidsmarktdiscussie op het jongste Voorjaarscongres. NVvP-bestuurslidAriëtte van Reekum, een van de gespreksleiders, drukte iedereen op het hart om vooral naar elkaar te luisteren. De sessie was bedoeld om de meningen te peilen, maar wat vindt de NVvP?

Van Reekum, desgevraagd: ‘We gaan eerst meer achtergrondinformatie verzamelen, onder meer over de vacatures. Ook sturen we binnenkort een enquête de deur uit om te achterhalen waar al die psychiaters precies werken. Dat ze vaker kiezen voor kleinere praktijken en een zzp-bestaan, valt niet te ontkennen. Net zo min dat aan de arbeidspositie van psychiaters in instellingen het een en ander te verbeteren valt. Dat is geen hogere wiskunde.’

Bijscholing in emdr
Aan de oplossingen, die GGZ Nederland opsomt in de monitor, valt op dat ‘meer geld’ onontkomelijk is. In ieder geval om meer mensen op te leiden, om te scholen en op te scholen, zegt Jaspers. ‘Het landelijk Capaciteitsorgaan wijst de opleidingsplaatsen toe maar sommige instellingen zouden er wel twee keer zoveel willen. Anders kunnen ze over een jaar of drie geen goede zorg meer garanderen. Dat is iets wat steeds spannender wordt, zeker in de periferie.’

Sinds twee jaar geleden leidt Arkin steeds meer personeel zelf op. Hartstra: ‘We zijn een traineeship gestart van bijna twee jaar voor hbo-verpleegkundigen zonder ggz-ervaring, en in september begint een ongesubsidieerde opleiding voor achttien GZ-psychologen. Die betalen de deelnemers deels zelf en Arkin. Wie de opleiding afrondt, krijgt daarna het geïnvesteerde bedrag terug in de vorm van een vervolgopleiding naar keuze.’

Naast meer opleidingsplaatsen moet volgens Jaspers ook het takenpakket van de verschillende hulpverleners op de schop. ‘Nu mogen bijvoorbeeld alleen psychiaters en psychologen traumabehandeling geven, terwijl specialistisch verpleegkundigen, na een bijscholing in emdr, dat volgens mij ook zouden kunnen. Zo kun je de werkdruk bij dungezaaide behandelaren enigszins verlichten.’

Het lange-termijn-doel is een duurzame arbeidsmarkt, aldus GGZ Nederland. Het komt er niet alleen op aan om personeel te werven maar ook te behouden, aldus de monitor. Dat vraagt onder meer om een veilige werkomgeving, verlaging van de werk- en regeldruk en een aantrekkelijke cao.

De harde lijn
Het personeelstekort hangt onlosmakelijk samen met die andere horde voor kwalitatief goede zorg: de wachttijden. Hoe hardnekkig deze horde is, bleek in april toen de Nederlandse Zorgautoriteit (NZa) meldde dat eerdere afspraken om de wachttijden vóór 1 juli 2018 naar de Treeknormen van veertien weken terug te brengen, niet worden gehaald.

Van Reekum: ‘Dat heeft de NVvP altijd al gezegd. Ook omdat de wachtlijsten deels een symptoom zijn van een dieperliggende oorzaak als het personeelstekort. Daarom verdwijnen die wachtlijsten niet één-twee-drie.’

Staatssecretaris Paul Blokhuis toonde zich hoe dan ook ‘zeer teleurgesteld’ en kondigde aan om zorgaanbieders de duimschroeven aan te draaien. Wie verzuimt om de wachttijden per behandeling online te melden, kan rekenen op een boete van de NZa; ook onderzoekt de inspectie of een organisatie omwille van de wachttijden onder toezicht kan worden gesteld.

MIND Landelijk Platform Psychische Gezondheid steunt de harde lijn van Blokhuis. Waarom? Omdat het de hoogste tijd is dat er iets gebeurt, zegt Nic Vos de Wael, beleidsadviseur langdurige zorg. ‘We hebben in de afgelopen jaren echt te weinig resultaat geboekt. Een sanctie in het vooruitzicht stellen, lijkt ons daarom een goed idee, al hopen we natuurlijk dat die niet nodig is. Ondertussen zijn het wel de patiënten met de zwaarste problematiek die vaak het langst moeten wachten, omdat ze soms minder makkelijk in een zorgpad passen.’

In een loopgraaf
Inmiddels heeft Blokhuis extra geld uitgetrokken voor regionale taskforces, waarin gemeenten, verzekeraars en aanbieders samen de knelpunten inventariseren en naar oplossingen zoeken. In acht regio’s gebeurt dit al. ‘Uit de eerste berichten blijkt dat de wachttijden soms lokaal oplopen omdat de uitstroom van patiënten stokt. De behandeling is klaar maar de patiënt blijft in zorg omdat bijvoorbeeld de noodzakelijke dagbesteding niet van de grond komt. Daarbij moeten aanbieders beter samenwerken met partijen als gemeenten en huisartsen. Maar ook met andere instellingen en vrijgevestigden om patiënten door te verwijzen.’

In sommige van de acht regio’s verloopt de samenwerking beter dan in andere. ‘Daar is niet altijd makkelijk de vinger achter te krijgen. De ene keer blijven aanbieders elkaar als concurrenten zien, andermaal zijn verzekeraars en aanbieders in een loopgraaf beland vanwege contractering dan wel budgetplafonds.’

Ondertussen worden patiënten op de wachtlijst maar al te vaak aan hun lot over gelaten, merkt Mind. ‘Ze krijgen nauwelijks steun of informatie, niet over bemiddelingshulp bij verzekeraars of over vrije plekken bij andere aanbieders. Zelden wordt er contact opgenomen met patiënten, blijkt uit analyses van onderzoeksbureau Significant. Er is niemand die de vinger aan de pols houdt, terwijl voor sommigen de Treeknormen al te lang duren. Je zou ze al eHealth kunnen aanbieden of met ervaringsdeskundigen in contact brengen.’ Of zoals Novarum, het behandelcentrum voor eetstoornissen in Amsterdam (Arkin), doet: gewoon even bellen met de vraag hoe het gaat.

Wal en schip
Sinds vorig jaar zomer krijgt Sensoor, de landelijke luisterlijn, steeds meer bellers met een GGZ-achtergrond aan de lijn. In maart 2018 waren het er tweeduizend meer dan een jaar eerder, zegt directeur Monique van Bijsterveld. ‘Van de duizend gesprekken die we elke dag voeren, zijn er inmiddels driehonderd GGZ-gerelateerd. En dat kan zeer frustrerend zijn, omdat onze mensen getrainde vrijwilligers zijn, geen hulpverleners.’

Daarom zou Van Bijsterveld graag zien dat de GGZ een eigen hulplijn in het leven roept, een spreekuur voor iedereen die bezorgd is, verward, in paniek of psychotisch. ‘Deze mensen vallen nu tussen wal en schip, omdat ze te licht zijn voor de acute hulplijn en te zwaar voor Sensoor. Zo’n GGZ-lijn hoeft echt niet 24 uur per dag bereikbaar te zijn, en chatten kan ook. Het zou ons driehonderd gesprekken per dag schelen, wat ons meer tijd en aandacht zou geven voor de overige bellers.’

Zorgverzekeraars Nederland reageert schriftelijk, via de woordvoerder Koen Venekamp:

Wat zien of zouden zorgverzekeraars moeten zien als hun belangrijkste bijdrage aan de problematiek van de wachttijden in de ggz?

‘Te lang wachten op zorg is onacceptabel. Zorgverzekeraars hebben een wettelijke zorgplicht voor hun verzekerden en zijn daar op aanspreekbaar. Er is niet één oplossing voor de wachttijdenproblematiek in de GGZ. Daarom hebben zorgverzekeraars samen met GGZ Nederland, MIND en VWS afspraken gemaakt om de wachttijden tot onder de Treeknormen te brengen. Onder meer door het vergroten van de zorgcapaciteit voor specifieke doelgroepen, van transparantie over wachttijden en van de inzet op zorgbemiddeling. Maar daarmee zijn we er nog niet. De les van afgelopen jaar is dat complexe problemen als de wachttijden vragen om een open en scherp gesprek op lokaal niveau met de feiten op tafel, om zo oorzaken te achterhalen en gerichte actie te ondernemen. Wat kunnen aanbieders zelf, waar hebben ze verzekeraars bij nodig en welke knelpunten moeten landelijk worden opgelost? Op landelijk niveau volgen, stimuleren en faciliteren we dat proces.’

Moeten zorgverzekeraars niet meer zorg inkopen?

‘Zorgverzekeraars hebben voor 2018 voor ruim 100 miljoen euro aan extra afspraken met de GGZ-sector gemaakt. Het gaat echter niet alleen over euro’s. Het is ook een arbeidsmarktprobleem en een organisatorisch, logistiek en afstemmingsprobleem. Dat laat zich niet met alleen geld oplossen.’

Zorgverzekeraars krijgen het verwijt dat ze te weinig werk maken van zorgbemiddeling.

‘Verzekerden kunnen contact opnemen met hun zorgverzekeraar voor persoonlijk advies. Ze mogen uiteindelijk zelf beslissen of ze daarvan gebruikmaken. Het aantal zorgbemiddelingen is vorig jaar ongeveer verdubbeld. Veel verzekerden zijn enthousiast. Zorgverzekeraars blijven daarom aandacht vragen hiervoor, omdat nog te veel mensen hiermee onbekend lijken te zijn.’