Foto: Pixabay

De vraag naar psychiaters is in de afgelopen jaren verder gestegen. De teller staat nu op 786. Het kantelpunt lijkt bereikt: niet alleen de perifere maar alle instellingen lijken nu naarstig op zoek naar behandelaren. Maak werken in loondienst aantrekkelijker, klinkt het. Of moet het roer radicaal om? Hebben de instellingen hun langste tijd gehad?

Vóór de zomer luidde GGZ Friesland de noodklok: de kwaliteit van de crisisdienst staat op het spel. Die wordt nog slechts gedraaid door 19 van de 55 psychiaters die aan de instelling verbonden zijn. Dat zijn allemaal psychiaters met een vaste aanstelling, onder wie 57-plussers die dit volgens de CAO niet eens meer hoeven te doen. 'De rest is overwegend zzp'er oftewel interimmer en distantieert zich van de crisisdienst', zegt woordvoerster Louwra Weisfelt.
GGZ Friesland - aan de rand van het land, geen geneeskundeopleiding - heeft al jaren de grootste moeite om psychiaters voor een vast dienstverband te werven. In juli heeft de instelling een "aanbrengpremie" in het leven geroepen, niet alleen voor medewerkers maar voor iedereen die een psychiater tipt. De premie loopt op tot 1500 euro als de aangebrachte psychiater minstens een jaar blijft. GGZ Friesland, zegt Weisfelt, kan per direct tien psychiaters gebruiken.
Naast een aanbrengpremie voor medewerkers van een paar duizend euro stelt Emergis behandelaren een verhuisbonus van 20 duizend euro in het vooruitzicht en een maandelijkse arbeidsmarkttoeslag van 10 procent van het bruto salaris. De extra's, die volgens bestuurder Paul de Schipper hun vruchten afwerpen, zijn broodnodig: begin vorig jaar nog voerde Zeeland de arbeidsmarktmonitor van Medisch Contactaan met relatief de meeste vacatures voor een psychiater, op de voet gevolgd door Noord-Brabant.
Landelijk is de vraag naar psychiaters in de afgelopen jaren - sinds 2013 - alleen maar toegenomen. De meest recente piek viel in mei te noteren, toen de teller op 786 vacatures stond. Dat is meer dan in welk ander specialisme dan ook. De vacatures zijn zo goed als allemaal afkomstig van grote GGZ-instellingen, die daarvoor de hulp van werving- en selectiebureaus inroepen. Dat laatste is volgens Medisch Contacttekenend voor de moeizame zoektocht.
 
Productiecijfers
Toch ronden net zoveel psychiaters de opleiding af als voorheen. Waar blijven ze allemaal? Veel van hen kiezen de laatste jaren voor kleinere instellingen of voor een zzp-bestaan. Cijfers zijn er niet, maar het aantal is de laatste jaren onmiskenbaar gegroeid, zegt psychiater Jan Willems Louwerens. Hij richtte tien jaar geleden Psyland op, een bemiddelingsbureau voor interimpsychiaters.
'Opvallend is daarbij dat de helft van de mensen die zich bij ons aanmelden, in een conflict verwikkeld is met het management. In veel gevallen is hun professionele autonomie in het gedrang gekomen na een reorganisatie of bezuiniging. Ook opmerkelijk is dat we zo goed als nooit aanmeldingen krijgen van psychiaters die in algemene ziekenhuizen werken. Die voelen zich, denk ik, meer gewaardeerd en niet onbelangrijk: ze kennen daar een medische staf die meer tegenwicht biedt tegen het management.'
Het achterliggende verhaal is bekend: onder druk van bezuinigingen en efficiencyslagen vinden psychiaters dat ze te weinig aan behandelen toekomen en te veel met afvinklijstjes en productiecijfers in de weer zijn. Menigeen voelt zich een speelbal van managers, zegt vrijgevestigd psychiater Remke van Staveren.Op intranet stuitte ze laatst op haar persoonlijke chain of command, en toen bleek ze vijf leidinggevenden te hebben, van wie ze er drie nog nooit had gezien.
'Als je met zzp'ers spreekt', zegt ouderenpsychiater Frits Oostervink, die vorig jaar met prepensioen is gegaan na gedoe over productiecijfers, 'dan beginnen ze eerst over de behoefte aan een nieuwe uitdaging, maar al snel volgen de verhalen over de onmogelijke werksfeer. Verantwoordelijk voor steeds meer patiënten en steeds minder betrokken bij de zorg.'
 
Geld
Psychiaters beginnen voor zichzelf om meer te verdienen en de nachtdiensten te ontlopen - zo klinkt het maar al te vaak in de wandelgangen. Ten onrechte, zeggen Van Staveren en Louwerens. De meesten zijn volgens hen helemaal niet te beroerd om diensten te draaien.
Tot die conclusie komt ook psychiater Andrea Ruissen, die een jaar geleden de scheefgroei tussen interimmers en vast personeel in haar opiniestuk Open briefaankaartte en daarop meer dan honderd reacties ontving. 'Daaruit werd me duidelijk dat veel zzp'ers zich wel degelijk committeren aan diensten en commissiewerk. Voor sommigen zal het geld lonken, maar voor menig ander lijkt het zzp-bestaan een negatieve keuze om het klimaat in de instellingen te ontvluchten.'
 
Pillenhulp
De jacht op vast personeel is in de perifere instellingen al jaren aan de gang, nieuw is volgens Van Staveren dat nu alleinstellingen er last van hebben. 'Ik denk dat je kunt spreken van een kantelpunt, omdat het aantal psychiaters in instellingen steeds verder afneemt en de druk op de zittende staf groeit.'
Oostervink wordt zo ongeveer om de twee maanden gepolst voor een baan in de randstad. Dat had hij niet verwacht, zegt hij. En Ruissen kreeg afgelopen zomer in één week tien banen aangeboden, allemaal van instellingen in het westen.
Wat te doen? Maak het werken in loondienst aantrekkelijker, adviseert Ruissen. Ze heeft bij Emergis weinig te klagen en voelt zich als psychiater serieus genomen, maar er is nauwelijks zelfreinigend vermogen, zegt ze. 'Je spreekt elkaar niet aan op dingen die niet goed gaan, want je bent al blij dat je een collega hebt.'
Wat de aantrekkelijkheid van het vak betreft, valt volgens haar winst te behalen op het vlak van medisch leiderschap. 'Niet zozeer op niveau van het management maar van de patiëntenzorg. In the leadzijn, beslissen over wat er met een patiënt gebeurt, daar gaat het om. Nu is dat onduidelijk, verspreid over psychologen en specialistisch verpleegkundigen. Psychiaters worden te vaak ingeschakeld als pillenhulp of als troubleshooterin het geval van suïcidaliteit. We hebben ons in de afgelopen tien jaar te weinig geprofileerd en de kaas van het brood laten eten.'
 
Trots
Op instellingsniveau verwachten sommige bestuurders nog steeds alle heil van reorganisaties en fusies, zegt Van Staveren. 'Zo leggen ze naar eigen zeggen meer gewicht in de schaal in onderhandelingen met zorgverzekeraars. Ik denk zelf dat het roer radicaal om moet. Met behoud van enkele supergespecialiseerde klinieken zie ik meer brood in FACT- en IHT-teams die de wijken in trekken.'
GGZ Noord-Holland Noord (NHN) doet al jaren niets anders en heeft per september een tweede slag gemaakt in het proces van ambulantisering, zegt bestuurder Marijke van Putten. De FACT-teams zijn wijkgeoriënteerde GGZ-teams geworden waaraan de professionals van de specialistische behandelcentra zijn toegevoegd. Het resultaat zijn multidisciplinaire teams die alle kennis voor de ernstig zieke patiënten in huis hebben. Niet alleen de klachten komen aan bod maar ook werk, wonen, scholing, participatie, relaties. Managers krijgen eveneens een andere rol; ze leiden geen team meer maar bedienen alle teams als expert in financiën, coaching, et cetera.
'In tevredenheidsonderzoeken scoren we vrij hoog en waarderen behandelaars dat inhoud en visie leidend zijn en niet de bedrijfsvoering. Ze zijn nauw betrokken bij de behandeling, werken samen in een team dat zich ontfermt over een groep patiënten. Die ken je, daar ga je regelmatig langs, die bespreek je. Als psychiater ben je verantwoordelijk voor de behandeling én voor het beleid van het team. Bezuinigingen kennen wij ook, net als bureaucratie, maar we proberen behandelaars zoveel mogelijk te ontzien.'
 
Babyboomers
Heeft NHN moeite om psychiaters te vinden? 'Ik weet niet anders dan dat we twee of drie vacatures open hebben staan maar het lukt altijd om ze te vervullen. Je zou ons half-perifeer kunnen noemen, we zijn geen Friesland en profiteren van de nabijheid van Amsterdam, waar het overigens ook steeds moeilijker wordt om mensen te vinden. Ik vraag me af of dat veroorzaakt wordt door de onvrede in de instellingen. Wat volgens mij een belangrijke rol speelt is dat veel babyboomers met pensioen gaan en er dus meer psychiaters stoppen dan er uitstromen van de opleiding.'
Vanuit de herstelbenadering gedacht zouden ervaringsdeskundigen via herstelcursussen en WRAPtrainingen een deel van de behandeling kunnen overnemen, zegt Van Putten. 'En tja, hoe maak je het werken in instellingen aantrekkelijker... Laat psychiaters en psychologen meer in teams werken, dat doen ze namelijk graag. En geef ze de kans om zich met onderzoek en kennis bezig te houden.'
 
Ondertoezichtstelling
Dat is een van de selling pointsvan Accare, instelling voor kinder- en jeugdpsychiatrie, zegt bestuurder Peter Dijkshoorn. 'We investeren veel geld in academisch onderzoek en scholen onze behandelaren constant bij. Iedereen, ook op kleine locaties, moet op de hoogte zijn van de laatste stand van zaken. Tegelijk verbreden we daarin nu onze focus. We willen ziekten genezen maar ook, in de geest van positieve gezondheid, mensen helpen om de uitdagingen van het leven aan te kunnen. We willen begrijpen hoe Gilles de la Tourette precies werkt maar ook voorkomen dat kinderen uit huis worden geplaatst. Je ziet dat evidence basedkennis steeds meer ten dienste staat van de dagelijkse praktijk.'
Ook aan consultatie en verspreiding van die kennis hecht Accare meer belang. Zo worden tien keer per jaar seminars georganiseerd in de schouwburg voor vierhonderd jeugdhulpprofessionals. 'Onze behandelaren spelen in die kennisverspreiding een steeds belangrijkere rol door de professionals in het voorveld, in de wijkteams, te informeren en te scholen. We bieden nu bijvoorbeeld gezinstraumabehandeling aan, inclusief een screening waarmee we ondertoezichtstelling kunnen voorkomen, maar dat moeten andere professionals wel weten. Dan kun je in een vroeg stadium veel problematiek wegvangen. Met onder andere dit extra accent op scholing en kennis, om daarmee een maatschappelijk relevante rol te kunnen spelen, hopen we goede psychiaters aan ons te binden.'
Want ja, ook Accare heeft moeite om goed opgeleide behandelaren te vinden. Dat komt door een tekort aan opleidelingen en het stijgende aantal aanmeldingen, zegt Dijkshoorn. 'Bovendien vragen professionals zich ook steeds vaker af of ze het werk in de jeugd-GGZ nog wel zo leuk vinden. Ze vinden in ieder geval dat het zwaarder is geworden, blijkt uit onze tevredenheidsonderzoeken. Dat heeft te maken met de groeiende administratie en verantwoordelijkheid die tegenwoordig aan het hoofdbehandelaarschap worden gekoppeld. Dachten psychiaters vroeger bij honderden patiënten mee, nu moeten ze van net zo veel patiënten regiebehandelaar zijn, waar dan ook weer veel administratie bij komt kijken. En dat vreet tijd. Zonde.'
 
Logeergezinnen
In de toekomst heeft Van Putten een GGZ zonder bedden voor ogen. Dat is wat ze noemt een 'big hairy goal', niet per se een reëel streven maar een stip op de horizon. NHN is goed op weg, zegt ze. Gemiddeld hebben Nederlandse instellingen 130 bedden, NHN zit op de helft daarvan.
'Ik geloof dat de instellingen echt hun langste tijd hebben gehad. Ik zou ze het liefst afbouwen en volledig ambulant willen werken. Vergelijkbaar met de somatiek, waar patiënten bij wijze van spreken vanuit de intensive care naar huis worden gestuurd. Je wilt goede zorg bieden maar ook dat mensen doorgaan met hun leven, en niet terugtreden in klinieken waarna ze weer de stap naar de maatschappij moeten maken. Ik zou alleen een uitzondering maken voor high & intensive care, voor acute opnames die niet te voorkomen zijn.'
Zelfs dat soort opnames neemt bij Accare af, zegt Dijkshoorn, die zich in Van Puttens toekomstbeeld volledig kan vinden. 'Vroeger hadden we op die afdelingen, plat gezegd, vooral snijdende meisjes die daar nauwelijks opknapten. Nu blijven ze vaker thuis, met hoogwaardige ambulante zorg, en herstellen sneller. We hebben tegenwoordig ook logeergezinnen waar jongeren een paar dagen of weken verblijven. Vroeger kwam onze omzet voor 90 procent uit bedden, nu uit ambulante zorg. Kijk ook naar het aantal separaties. Dat deden we vierhonderd keer per jaar, nu zo goed als nooit meer.'
Dijkshoorn wil maar zeggen: een doel kan nog zo'n kleine stip op de horizon zijn, maar voordat je het weet - stapje voor stapje - is het bereikt.