Foto: Wikimedia

Dat psychopaten alleen maar sluwer en gevaarlijker worden na therapie klopt niet, beweert promovendus Farid Chakhssi. Hij maakte voor het eerst een gevalsstudie van een psychopaat.

Andy groeit op als enig kind van jonge ouders. Hij herinnert zich dat zijn autoritaire vader hem dagelijks slaat. “Mijn vader was een soort Hannibal Lecter, een echte psychopaat", zegt hij als volwassene in therapie. "Als ik een minuut te laat thuis kwam, sloeg hij me en sloot me voor de rest van de dag op in mijn kamer.” Zijn moeder probeert de jongen te beschermen, maar incasseert zelf ook klappen.
Op 8-jarige leeftijd al gaat Andy over de schreef. Hij steelt geld (van zijn ouders), autoradio’s, raakt betrokken bij vernielingen en gevechten, en belandt drie jaar later in een instelling voor moeilijk opvoedbare kinderen. Hij maakt de middelbare school niet af en wordt lid van een bende. "Ik leerde om klappen uit te delen voordat ik zelf klappen ontving. Op straat voelde ik me veiliger dan thuis.” Na jaren van drugsgebruik en veroordelingen voor zware mishandeling, gaat het op een dag goed mis: samen met een vriend ontvoert hij een vrouw en verkracht haar. Tegenover de politie schuift hij de schuld af op het slachtoffer en op zijn vriend. Hij wordt veroordeeld tot drie jaar hechtenis plus verplichte behandeling in TBS-kliniek  De Rooyse Wissel in Noord-Limburg.

Wantrouwig
Daar start hij na een half jaar met psychotherapie, die vier jaar zal duren. Andy (25) krijgt gaandeweg inzicht in zijn problemen en zijn gedrag. Er ontstaat bovendien een vertrouwensband met zijn therapeut, wat essentieel is voor een goede afloop. Geleidelijk neemt zijn onderliggende emotionele pijn af en toont hij meer inlevingsvermogen en schaamte. Ook voelt hij zich schuldig over wat hij heeft gedaan. Huilend: “Hoe heb ik dat deze vrouw kunnen aandoen?” Hij blijft enigszins wantrouwig maar blijkt toch in staat om een intieme relatie op te bouwen en een baan te behouden.
Het is voor het eerst dat onderzoekers een psychopaat zo lang en nauwgezet in therapie volgen en beschrijven in een case study. “Wij wilden laten zien hoe psychotherapie kan uitpakken bij psychopaten, en vooral hoe succesvol zo’n behandeling kan zijn, hoe een psychopaat kan veranderen.” Dat zegt forensisch psycholoog Farid Chakhssi, die de behandeling van Andy heeft beschreven in zijn proefschrift Psychopathy, waarop hij morgen in Maastricht promoveert. De case study wordt gepubliceerd in Psychotherapy, het blad van de gezaghebbende beroepsvereniging American Psychological Association.
 
Trauma’s
De hardnekkige overtuiging dat psychopaten niet te behandelen zijn, klopt niet, zegt Chakhssi, oud-medewerker van De Rooyse Wissel. “Deze misvatting berust voornamelijk op een Canadese studie van begin jaren negentig. De conclusie was dat psychopaten niets van de therapie opstaken en zelfs vaker de fout in gingen en gevaarlijker, sluwer en manipulatiever werden. Ik heb dat onderzoek, dat nog steeds in veel artikelen wordt geciteerd, onder de loep genomen. Het blijkt een van de meest onethische studies die ik ooit ben tegengekomen: de patiënten werden verwaarloosd, zaten dagenlang naakt in de gevangenis, beschikten over drugs, behandelden elkaar en schreven elkaar medicijnen voor. Kortom, niet bepaald een studie met betrouwbare bevindingen.”
De gevalsstudie daarentegen laat zien dat een psychopaat wel degelijk kan veranderen, al zal dat niet voor elke seriemoordenaar gelden. In het geval van Andy bestond de behandeling uit schematherapie, die al hoge ogen heeft gegooid bij andere persoonlijkheidsstoornissen als borderline. “De therapie is geschikt bij traumatische ervaringen uit het verleden, die de meeste psychopaten parten spelen. Iets wat ook uit mijn onderzoek bleek. Verwaarlozing, mishandeling of misbruik op jonge leeftijd kan psychopathie in de hand werken. De stoornis kent ook een genetische component, met name het gebrek aan inlevingsvermogen lijkt erfelijk.”
 
Kwetsbaar
Niet alleen de (specialistische) schematherapie maar ook de gewone behandeling in TBS-klinieken blijkt verschil te maken, zegt Chakhssi. “Dat was in Nederland nog nooit wetenschappelijk onderzocht, heel raar. Ik heb een studie gedaan met 74 TBS’ers, van wie de helft psychopaat was. Allemaal kregen ze de gebruikelijke behandeling zoals die in TBS-klinieken wordt aangeboden, een mix van individuele gesprekken, groepstherapie, educatie, et cetera. We hebben ze twee jaar lang gevolgd en om het half jaar beoordeeld. De meeste psychopaten blijken net zo veel vooruitgang te boeken als andere patiënten: de sociale vaardigheden verbeteren, het zelfinzicht neemt toe, en de agressie en vijandigheid nemen af. Dat men gevaarlijker en sluwer wordt, blijkt een mythe.”
Een kwart van de psychopaten blijft echter agressief en heeft volgens Chakhssi extra behandeling nodig. “Toch is ook deze groep wat mij betreft niet onbehandelbaar. Als we zo denken, dan zouden we voor veel stoornissen geen geschikte remedie hebben gevonden. Bij psychopaten overheerst het idee dat ze gevaarlijk en onberekenbaar zijn, maar we vergeten dat het patiënten zijn, dat ze lijden aan een stoornis, een antisociale persoonlijkheidsstoornis. Nu zitten ze onnodig lang in TBS-instellingen, vaak op de long stay-afdelingen, wat schadelijk is voor de patiënt én voor de samenleving. Een TBS’er kost 170 duizend euro per jaar. Behandelen is de beste optie. Dat de recidivecijfers hoger zijn voor deze groep komt omdat ze geen of een verkeerde behandeling kregen.”
Heeft Chakhssi zelf weleens bange momenten beleefd tijdens zijn onderzoek? “Nee, helemaal niet. Psychopaten  zijn ook niet per definitie gevaarlijk, alleen op specifieke momenten, zoals dat voor iedereen geldt. Als heftige emoties in het geding zijn, als ze zich niet begrepen voelen door de omgeving, als ze kwetsbaar zijn, zichzelf willen beschermen.”
 
Wie is een psychopaat?
Een psychopaat is iemand die lijdt aan een ernstige antisociale persoonlijkheidsstoornis, zegt forensisch psycholoog Farid Chakhssi. “Met als belangrijkste eigenschappen: agressief, manipulatief, weinig inlevingsvermogen en wroeging, impulsief, kilheid. Aan dit profiel voldoet een kwart van de TBS’ers en 1 procent van de mannen in de algemene bevolking. “Onder vrouwen gaat het om 0,5 procent, zo blijkt uit Engelse studies.”
Aan beroemde psychopaten geen gebrek. De eerste naam die Chakhssi te binnen schiet, is Jeffrey Dahmer, een Amerikaanse seriemoordenaar (1960-1994) die in de jaren tachtig zeventien mannen vermoordde van wie hij er enkele opat. Andere beruchte figuren zijn Jack the Ripper, Ted Bundy, Andrey Tsjikatilo, Charles Manson, Mark Dutroux, Joran van der Sloot, et cetera.
Ook onder scenarioschrijvers zijn psychopaten geliefd. Wie kent Hannibal Lecter (Silence of the Lambs) niet, of Norman Bates (Psycho). Chakhssi verwijst naar de Amerikaanse serie Dexter, die onlangs na negen seizoenen eindigde. “Prachtig, vooral omdat je via de interne monoloog van de hoofdpersoon ontdekt hoe het is om een psychopaat te zijn. Bovendien brengen de makers mooi in beeld hoe het allemaal zo gekomen is, hoe de traumatische ervaring in de kindertijd daaraan ten grondslag ligt. Een kleuter, alleen en verlaten, al dagenlang zittend in de plas bloed van zijn moeder, die ter plekke vermoord is.”

De naam Andy is gefingeerd