Misvattingen over de psychopaat

Het draait steeds om mannen, om moordenaars en verkrachters, die onbehandelbaar zijn en niet zelden als CEO in het bedrijfsleven werken. Vergeet het maar: dit populaire beeld van psychopaten klopt van geen kant.

Ongevoelig, kil, leugenachtig, manipulatief, charmant, gewetenloos, impulsief, intelligent, en geen angst. Deze karakterschets geldt misschien voor Ted Bundy, die in de jaren zeventig meer dan dertig slachtoffers maakte en zelfs de lijken verkrachtte. Of voor de geduchte moordenaars op het witte doek, zoals Patrick Bateman (American Psycho) en The Joker.
De gemiddelde psychopaat voldoet bij lange na niet aan dat profiel. Het gros van de 200.000 volwassenen in Nederland met psychopathische trekken leidt waarschijnlijk een onopvallend leven en komt nooit met justitie in aanraking. En wie over de schreef gaat, bezondigt zich meestal aan huis-, tuin- en keukendelicten, zoals diefstal, fraude en mishandeling. Moord en verkrachting zijn uitzonderingen. En zo bestaan er nog een aantal misvattingen over psychopaten.
 
Borderline stoornis
Het zou bij psychopaten bijvoorbeeld altijd om mannen gaan. Toegegeven: psychopathie komt minder vaak voor bij vrouwen, maar toch nog bij zo’n 65.000 volwassen vrouwen in Nederland. Ze blijven echter dikwijls onder de radar, omdat psychopathie bij vrouwen moeilijker te detecteren is. Dat komt volgens de Belgische onderzoeker Kasia Uzieblo, verbonden aan de Van der Hoeven Kliniek in Utrecht, doordat de psychologische testen van oudsher zijn toegesneden op mannelijke gevangenen. “Bovendien zijn de psychopathische trekken lastig te onderscheiden van de borderline stoornis, die vooral bij vrouwen vaak voorkomt. Daarin kan kilheid, emotionele instabiliteit, aantrekken en afstoten ook een rol spelen.”
Ook ontvouwt de stoornis zich anders bij vrouwen. “Het geweld uit zich niet fysiek, zoals bij mannen, maar veeleer psychisch. Vrouwen manipuleren en spelen anderen tegen elkaar uit om hun zin te krijgen, al dan niet met behulp van seks. Ze maken verder vaak het leven zuur van degenen die aan hun zorg zijn overgeleverd, waaronder hun kinderen of ouders”, zegt Uzieblo.
Berucht is Theresa Knorr uit Californië, die haar zes kinderen jarenlang bedreigde en martelde. Bij de mishandelingen dwong ze de andere kinderen om mee te doen. Haar woede richtte zich vooral op de twee oudste dochters, die ze uiteindelijk heeft vermoord. Sheila zette ze aan tot prostitutie en liet ze daarna verhongeren, en Suesan schoot ze eerst in de borst en stak haar lichaam daarna in brand.
 
Eigen gewin
Nog een mythe: een op de vijf CEO’s is een psychopaat. Dat is een wijdverbreide gedachte, gevoed door het non-fictie-boek Snakes in Suits (2007), waarin de geslepenheid van psychopaten in het bedrijfsleven wordt beschreven. “Grootschalig onderzoek is hier echter nauwelijks naar gedaan, ook omdat de snakes zich niet snel als proefpersoon zullen melden”, zegt Uzieblo. “Het boek drijft voor een belangrijk deel op een paar gevallen uit de vakliteratuur en op bestaande kennis over psychopaten.”
Eén op de vijf is veel te hoog ingeschat, zegt ook de Nijmeegse hoogleraar Robbert-Jan Verkes, die de meeste psychopaten geen bedrijf ziet runnen. Een zekere charme en sluwheid werken in je voordeel, maar daarmee red je het niet. Als CEO moet je ook een team kunnen leiden en daar zijn veel psychopaten niet toe in staat. Het belang van de groep kan ze in de regel niets schelen. De meesten zijn opportunistisch en gaan linea recta voor het eigen gewin.”
Kijk naar de film The Wolf of Wallstreet (2013), zegt Uzieblo, gebaseerd op de memoires van  oplichter Jordan Belfort. “Vroeg of laat vallen zulke mensen hoe dan ook door de mand. Soms zetten ze medewerkers tegen elkaar op, waardoor er kampen van fans en vijanden ontstaan. Een ramp voor een bedrijf natuurlijk, en funest voor de omzet.”
Als psychopathie wordt uitgesplitst in onverschrokkenheid, ongeremdheid en gemeenheid, zoals in onderzoek weleens gebeurt, dan blijkt alleen onverschrokkenheid van pas te komen op de werkvloer. Oftewel: het helpt als je kalm kunt blijven in bedreigende of stressvolle situaties.
 
LSD
Vaak wordt ook gedacht dat psychopaten onbehandelbaar zijn. Zoals Astrid Holleeder over haar broer zei: “Hij pakt je in, vreet je op en gooit je weg. Hij is ziek. Hij kan niet anders. Hij is zo. Het enige wat helpt zijn vier muren.”
Er is inderdaad een buitencategorie die volstrekt niet reageert op behandeling, zegt Verkes. “Dat zijn de types die volstrekt antisociaal zijn, over lijken gaan en daar geen moment spijt van hebben. Die kun je niet anders dan levenslang opsluiten. ”Dat geldt echter niet voor het merendeel, zegt Uzieblo. Deze claim is voor een deel te wijten aan een Canadese studie uit de jaren negentig. Daaruit bleek dat psychopaten die in de jaren zeventig een speciale behandeling kregen, niets van die therapie hadden opgestoken. Integendeel, ze gingen daarna weer eerder de fout in.
De behandeling was volstrekt onethisch en zelfs onrechtmatig, zegt Uzieblo. “Het is nu moeilijk voor te stellen maar bij wijze van experiment schreven patiënten elkaar medicijnen voor, en namen die ook. Ook gebruikten ze drugs zoals LSD. Bovendien waren ze twee-aan-twee aan elkaar vastgebonden, werden ze gehersenspoeld en volledig aan hun lot overgelaten.”

Prikkelhonger
Inmiddels blijkt dat psychopaten wel degelijk baat kunnen hebben bij behandeling. Maar die moet wel aan drie eisen voldoen. Een: je moet intensiever behandelen als het risico op terugval groot is. In dat geval wordt de patiënt niet vanuit huis of in de gevangenis behandeld maar neemt hij zijn intrek in een kliniek. Twee: therapeuten moeten zich richten op de persoonskenmerken die ze kunnen veranderen. Aan het gevoelsleven en inlevingsvermogen valt weinig te sleutelen, wel aan impulsiviteit en zelfbeheersing. Uzieblo: “Zo kun je voorkomen dat iemand er meteen op slaat. Ook de prikkelhonger, de behoefte aan kicks, waarbij het risico op overtredingen hoog is, valt met gedragstherapie bij te sturen. Kicks kun je ook in de sport zoeken.” Drie: de behandeling moet passen bij een patiënt. Wie bijvoorbeeld een beperkt vocabulaire heeft, zal niet veel baat hebben bij gesprekstherapie.
Voor de goede orde: de stoornis zal door een behandeling niet verdwijnen, maar de scherpe randjes waarschijnlijk wel, zegt Uzieblo. Delinquenten vallen minder snel terug in crimineel gedrag als ze in behandeling blijven. Dat neemt niet weg dat een therapeut over flink wat geduld en doorzettingsvermogen moet beschikken. “Veel van deze cliënten staan niet te springen om mee te werken, liggen steeds dwars of komen de helft van de tijd niet opdagen.”
 
Opvoeding
Psychopathie is verder niet iets wat je op je achttiende cadeau krijgt, zegt Uzieblo. “Zelfs bij peuters zijn de voortekenen al zichtbaar, zoals momenteel blijkt uit veel Scandinavisch onderzoek. Denk aan een kind van drie dat een leeftijdgenootje pijn doet om te kijken hoe ver het kan gaan, en daar helemaal niet om maalt. Deze zogenoemde ‘onverschillig-ongevoelige trekken’ zijn een belangrijke voorbode. Meestal gaan die vergezeld met ernstige gedragsproblemen.”
Ook hier leeft het vooroordeel dat deze kinderen niet te redden zijn. De psychopathische trekken zijn weliswaar voor een aanzienlijk deel genetisch, maar dat wil niet zeggen dat ze altijd tot uitdrukking komen. Dat hangt af van de omstandigheden waarin de kinderen opgroeien. De opvoeding is hierbij cruciaal, zegt Verkes. “Door de juiste grenzen en een stabiele hechting kun je deze kinderen op het juiste spoor houden. Helaas hebben ze maar al te vaak ouders die het slechte voorbeeld geven.”
Aan de andere kant: het valt niet mee om een liefdevolle band op te bouwen met een kind dat zich kil en onverschillig gedraagt. “Dat kan een hardvochtige opvoedingsstijl en streng straffen juist in de hand werken”, zegt Uzieblo. “Met als gevolg dat ouders en kinderen in een neerwaartse spiraal terechtkomen.”
Een Australisch experiment op scholen biedt wellicht uitkomst. Voor ouders en kinderen met ernstige gedragsproblemen is een behandelprogramma op poten gezet. De ouders krijgen gratis opvoedhulp, en de kinderen een training in empathie, zelfbeheersing en emotieherkenning. Na drie maanden blijken de gedragsproblemen en de onverschillig-ongevoelige trekken aanzienlijk verminderd en het inlevingsvermogen gestegen.

Dikke huid
Het punt is alleen dat de voortekenen bij kinderen vaak over het hoofd worden gezien of verkeerd worden gelabeld. “Als een kind zich moeilijk kan inleven, volgt al snel de diagnose autisme. Het wordt tijd dat kinder- en jeugdpsychiaters alerter zijn op de voortekenen van psychopathische trekken en ze sneller herkennen.”
Want deze trekken, of het nou om kinderen of volwassenen gaat, zijn dus te behandelen. Al staan ze niet bekend als de makkelijkste patiënten, zegt Uzieblo. “Je moet als therapeut over een dikke huid en veel doorzettingsvermogen beschikken. Niet iedereen is gemotiveerd en houdt zich netjes aan de afspraak. Op dat soort momenten ben ik blij dat ik onderzoeker ben en geen behandelaar.”
 


Psychopaten in het Witte Huis
Psychopathie hoeft niet altijd een belemmering te zijn. Onderzoekers vroegen aan 121 biografen om de Amerikaanse president over wie ze een boek hadden geschreven, te scoren op psychopathische kenmerken: onverschrokkenheid, weinig angst, dominantie en charme. Ook wel fearless-dominance genoemd. In totaal passeerden 42 presidenten de revue, tot en met George Bush. Daarna brachten de onderzoekers, met hulp van bekende historici, de politieke prestaties in kaart, waaronder het aantal geïnitieerde wetten en verkiezingsoverwinningen.
Wat bleek: degene met ruime psychopathische trekken, stonden bekend als de beste leiders. Ze beschikten over meer overtuigingskracht en bleken crisissen beter te managen. Theodore Roosevelt, die ook The Happy Warrior werd genoemd, voerde de lijst aan en scoorde het hoogst op fearless-dominance.
“We verbazen ons weleens over de stijl van Trump,” zegt hoogleraar Robbert-Jan Verkes, gespecialiseerd in psychopathie, “maar veel meer presidenten neigen dus naar psychopathie. Wat me aan Trump vooral opvalt, is dat hij voor het ene publiek met volle overtuiging A kan zeggen en voor het andere niet. Hij zit daar helemaal niet mee. Ik zeg niet dat Trump een psychopaat is, maar dat is wel typisch psychopathisch gedrag. Het gaat hem om het effect van dat moment, hij wil iets gedaan krijgen van dat publiek, dat is het enige wat telt.”