Marie Rose Moro

Foto: Marie Rose Moro

Radicalisering uit het hoofd praten

de Volkskrant - 6 januari 2018

Parijse tieners die ook maar de indruk wekken te radicaliseren krijgen met haar te maken. De Franse psychiater en hoogleraar Marie Rose Moro is een autoriteit in de behandeling van migrantenjongeren.

Jean wilde niets liever dan afreizen naar Syrië. In therapie bleek echter dat het jihadisme van Jean, de 16-jarige zoon van een Bretonse moeder en Kameroense vader, niets te maken had met agressie en oorlogszucht. Het draaide om de vragen: wie ben ik en waar kom ik vandaan?
Zijn vader vertrok als jongeling uit Kameroen om filosofie te studeren in Frankrijk, maar kwam nergens aan de bak en eindigde als nachtwaker. De man gaat emotioneel verdoofd door het leven en beschouwt zichzelf als een intellectuele mislukking, wat hij wijt aan discriminatie. Over zijn Kameroense wortels spreekt hij nooit. Dit tot diepe frustratie van zijn zoon, die in de puberteit ontspoort en zich begint te snijden. De ruzies stapelen zich op. ‘Waarom zie je me niet als zwart? Waarom leer je me de Kameroense taal niet?’
Als een verzetsdaad bekeert de jongen, die katholiek wordt opgevoed, zich abrupt tot de islam. Hij verfoeit alcohol en koopt Arabische kleding. Eenmaal in behandeling komen zijn twijfels en onzekerheden over zijn identiteit aan het licht. In de sessies, waarin zijn vader deelneemt, vraagt de jongen hem steeds naar diens verleden in Kameroen, naar zijn familie, naar de taal en cultuur van het Diola-volk, waarin zijn vader blijkt te zijn opgegroeid.
Jean is er vast van overtuigd, zegt hij: ‘Als ik dit eerder had geweten, was ik nooit moslim geworden.’ Hij wil nu journalistiek studeren in de VS.
 
Marie Rose Moro heeft sinds de jaren tachtig furore gemaakt als psychiater van migrantenkinderen in de banlieus. In vakkringen geldt ze als een voortrekker en boegbeeld van de zogeheten etnopsychiatrie, een typisch Franse mengeling van psychiatrie en culturele antropologie. Hierop heeft Moro een behandeling geënt die inmiddels is overgewaaid naar andereFranse steden, maar ook naar Zwitserland, Italië, Spanje en Luxemburg. Migrantenjongerenleren onder meer hoe ze verschillende culturen in zichzelf kunnen verweven.
In december is de Française – klein, bruine krullen, groenleren jasje – door de Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie (NVvP) naar Amsterdam gehaald voor een studiedag. Wat kunnen psychiaters in Nederland van haar leren? En hoe werkt etnopsychiatrie bij de behandeling van geradicaliseerde moslimjongeren?
Na de golf van terreur die de Franse hoofdstad in 2015 trof, krijgen Parijse adolescenten onder de achttien die ook maar de indruk wekken dat ze de weg van de radicalisering zijn ingeslagen, te maken met Marie Rose Moro. Via een speciaal meldpunt, het ‘groene’ telefoonnummer, belanden tips van bezorgde ouders en leraren bij de politie. Dan, mits de adolescent geen “veiligheidsrisico" vormt, volgt een afspraak bij een psychiatrisch centrum. Daar zoekt Moro en haar team uit wat er precies aan de hand is.  
 
Wat zijn de voortekenen van radicalisering?
‘In Frankrijk zijn we er inmiddels achter gekomen dat het geen zin heeft om een soort radicaliseringsgids voor ouders en leraren samen te stellen. Zo van: gedraagt uw kind zich zus of zo, dan moet u zich wel of geen zorgen maken. Het enige wat je erover kunt zeggen is dat er kennelijk iets ingrijpends is veranderd in het leven van de adolescent.’
 
Als een tiener ineens een djellaba draagt of halal eet, lijkt me dat een reden tot zorg.
‘Uit interviews met honderd adolescenten blijkt dat vooral jongens de behoefte voelen om hun identificatie met jihadistische groepen openlijk te tonen, vaak inderdaad met kleding of een baard. Ook vinden ze het belangrijk om zich lichamelijk te trainen voor de strijd, wat die ook precies moge inhouden. De meisjes vallen in twee groepen uiteen. De meesten hebben een voorkeur voor het “humanitaire” pad en stellen zich voor dat ze vrouwen en kinderen in het kalifaat, gewond na bomaanslagen, helpen en verzorgen.
‘Daarnaast is er een groep die zich activistischer opstelt en een nieuw soort islamitisch feminisme claimt. Deze jonge vrouwen zetten zich af tegen hun moeders die gevangen zitten in hun traditionele levensstijl, en tegen de moderne Franse vrouw, die zich laat gijzelen door zoiets als het schoonheidsideaal.
‘Ook zullen ze niet langer het gezag van een echtgenoot accepteren, zeggen ze, maar alleen van god. Ik was aanvankelijk geschokt. Het is een soort feminisme waar ik me als westerse vrouw weinig bij voor kan stellen, het kwam niet in ons op om ons afhankelijk van god te maken. Ik werd door de meiden meteen uitgemaakt voor een feminist van de oude stempel. Later begreep ik dat deze vrouwen geen religieuze maar transcendentale of spirituele kleur aan hun leven geven. Ze verlangen een directe lijn met god, wat eigenlijk heel modern is.
‘Een van deze ‘feministen’ was Maryama, die erop gebrand was om me van alles te leren en me artikelen over dit onderwerp stuurde. Ze was 18, besefte dat ze op eigen houtje naar Syrië kon afreizen, maar ik weet niet of ze uiteindelijk is gegaan.’
 
Waarom valt de ene tiener wel voor de verlokkingen van het extremisme en de ander niet? Zijn er kwetsbare eigenschappen aan te wijzen?
‘Wat we weten van studies uit Canada, Engeland en Frankrijk is dat er geen verband is tussen radicalisering en psychiatrische stoornissen. Daarbij moeten we wel onderscheid maken tussen de jongeren met extremistische sympathieën en de adolescenten die daadwerkelijk naar oorlogsgebieden afreizen. Uit de weinige aanwijzingen die we hebben, lijken Syrië-gangers opmerkelijk vaak suïcidaal. Dat maakt het vertrek makkelijker, denk ik, ze voelen dat ze niets te verliezen hebben. Zij zijn bovendien bereid om een ander en zichzelf te vernietigen. Ook daarin verschillen ze van de jongeren die extremisme slechts een warm hart toedragen. Zij hebben niet zozeer last van psychiatrische symptomen maar van de psychische klachten die in ieders leven de kop op kunnen steken.’
 
Zoals?
‘Veel extremistische jongeren hebben depressieve klachten en voelen zich angstig. Inmiddels is overtuigend aangetoond dat discriminatie, in de dubbele betekenis van uitsluiting en dagelijkse beledigingen, leidt tot permanente stress. En die tast, in combinatie met een soort uitzichtloosheid, de geestelijke gezondheid aan. Ook hebben veel jongeren last van een negatief zelfbeeld, te meer omdat ze worstelen met hun dubbele identiteit. Ze zijn niet in staat om de traditionele cultuur van hun ouders en de Franse waarden tot een nieuw geheel te smeden.’
 
Moro, tevens hoogleraar psychiatrie aan de Paris Descartes Universiteit, staat bekend om haar nogal – voor Nederlandse begrippen - onorthodoxe manier van werken. Patiënten of gezinnen die met haar in zee gaan, kunnen drie of vier therapeuten in de spreekkamer verwachten. Loopt de behandeling vast of blijkt die complexer dan gedacht, dan zet de Française groepssessies op touw met wel tien therapeuten.
Deze behandelaren, van uiteenlopende nationaliteiten, vertellen om beurten wat het verhaal van de patiënt bij hen oproept, en bieden het gezin zo een nieuwe kijk op hun problemen. Er ontstaat ruimte voor andere gedachten en nieuwe verhalen, voor onbewuste angsten en verlangens. Het maakt gezinnen bovendien bewust van de weerslag die de migratie heeft gehad op ieders leven.
Moro: ‘Voor westerlingen voelen deze sessies ongemakkelijk maar in veel culturen speelt de groep een belangrijke rol bij genezing. Veel patiënten uit Afrika of India geeft dat een gevoel van geborgenheid, ervaren zo’n groep als een omarming.'
 
Bij radicaliserende moslimjongeren, al of niet in gezinsverband, gaat het om het doorprikken van een illusie, heeft u weleens gezegd. Wat bedoelt u daarmee?
‘Alle adolescenten zoeken naar een manier om betekenis te geven aan hun leven, to be somebody. Jongeren die kiezen voor het extremisme, zien in feite geen andere uitweg en creëren een illusie voor zichzelf. Een tijd terug had ik Ines in behandeling. Ze had weinig zelfvertrouwen, presteerde slecht op school, maar had desondanks de ambitie om een groot filosoof te worden. Toen ze merkte dat dit in Frankrijk niet lukte, besloot ze om een man te trouwen die van plan was om naar het kalifaat te gaan. Ze zei: “Daar kan ik me nuttig maken voor mijn broeders en zusters, hier ben ik niemand, niets.” Deze illusies zijn kenmerkend voor de tweede generatie migranten. Ze denken dat ze dezelfde kansen hebben als hun Franse leeftijdgenoten, maar dat pakt dan toch anders uit. Ook omdat er dikwijls een kloof gaapt tussen de wereld van het gezin en school.’
                                                                                       
Hoe kun je als samenleving voorkomen dat jongeren het extremistische pad opgaan?
‘Via egalité et fraternité, gelijkheid en broederschap.’
 
Pardon?
‘Je moet ervoor zorgen dat alle jongeren gelijke kansen krijgen om een zinvol leven op te bouwen. En tegelijk moeten we ons meer om hen bekommeren.’
 
Klinkt nogal idealistisch.
‘Nee hoor, dat is allemaal heel concreet. Het wordt de hoogste tijd dat we de kwetsbaarheid accepteren die inherent is aan de adolescentie. We hebben in het westen een buitengewoon negatief beeld van onze tieners. Als ze zich niet precies gedragen zoals volwassenen willen, dan stellen ze ons meteen teleur.’
 
Dus in plaats van bekritiseren zouden we onze tieners meer moeten steunen.
‘Jazeker, we moeten meer in ze geloven. Zij zijn per slot degenen die de wereld van morgen gestalte geven. Maryama, de feministe nieuwe stijl, vertelde me dat ze op zoek is naar een nieuwe verhouding tussen vrouwen en meisjes. Uiteindelijk kan ik dat maar beter accepteren, toch? Sterker, ik vind dat we een hoop kunnen leren van onze adolescenten.’
 
Zoals?
‘Hoe te leven in een wereld van onzekerheid, in een wereld waarin je om de vijf jaar van baan verandert, waar technologie steeds belangrijker en ecologische oplossingen urgenter worden.’
 
En een wereld waar radicalisering altijd deel van zal uitmaken?
‘Ja, al lijkt het jihadisme op z’n retour. Er zijn geen harde cijfers, maar het ‘groene’ telefoonnummer wordt sinds de val van het kalifaat minder vaak gebeld. IS lijkt zijn aantrekkingskracht kwijt.’

Website door: Casper van Rongen