‘Roddelen is beschaafder dan de confrontatie zoeken’

Als mensen zich storen aan het gedrag van een goede vriend, zeggen ze dat recht in zijn gezicht. Als hun baas zich misdraagt, slaan ze aan het roddelen. Dat is veiliger, zegt sociaal-psycholoog Paul van Lange, maar het verklaart ook waarom verrijking en seksuele intimidatie jarenlang kunnen voortduren.

Met een karaf water in zijn hand kijkt Paul van Lange naar zijn vijgenboom op het platje achter zijn huis in Amsterdam-Zuid. Hij houdt van de vijg, zegt hij. Prachtig blad. Maar de olijf, links daarvan, is zijn kindje. De tientallen jaren oude boom torent uit boven de tuinbank. “Die heeft iets vredigs.”
Omringd door al dat groen, dat volgens zijn vrouw een snoeisessie kan gebruiken, steekt de Amsterdamse hoogleraar sociale psychologie van wal. Hij mag aardig wat van deze bomen weten, zoals hijzelf zegt, maar niet zoveel als van mensen. Van mensen onderling welteverstaan, van de manier waarop ze over elkaar denken, elkaar aftroeven, steunen, samenwerken.
Op zijn website prijkt een bonte lijst van studies die Van Lange heeft opgezet, dan wel begeleid. Over het klimaat bijvoorbeeld (dichter bij de evenaar blijkt agressief gedrag meer voor te komen), ex-partners (mannen denken positiever over hun vroegere geliefde dan vrouwen) of huis-aan-huiscollectes (plattelanders zijn vrijgeviger dan stedelingen).

Trots op Rutte
Thema’s die steeds terugkeren zijn eerlijkheid, dankbaarheid, vergevingsgezindheid, vertrouwen, samenwerking en empathie. Want ja, de belangstelling van Van Lange gaat uit naar de goedheid van de mens, zegt hij. Al kwam een jaar of tien geleden the dark side ineens in zijn blikveld en begon hij aan studies naar corruptie, haat, agressie.
De aanleiding was een experiment van een van zijn promovendi waaruit bleek dat mensen hun goedheid verliezen zodra ze een groep vertegenwoordigen. “Denk aan afdelingshoofden van een bedrijf die moeten onderhandelen over hun jaarlijkse budget. Dan zijn mensen gelijk op hun hoede, wantrouwen ze elkaar en willen ze koste wat het kost voorkomen dat de ander meer uit het vuur sleept dan zij.”
Die competitiedrang waardeert de achterban of een volk overigens zeer in een leider, blijkt uit ander onderzoek. Kijk naar de onvermurwbare houding van premier Mark Rutte tegenover de Zuid-Europese landen, zegt Van Lange, die vanwege de coronacrisis onvoorwaardelijke financiële steun vroegen van de EU. “We waren met z’n allen toch een beetje trots op Rutte dat hij voet bij stuk hield.”
De schaduwkant van dit alles is evident. “In Europa gaat die competitie in ieder geval ten koste van de onderlinge solidariteit en van de gezamenlijke aanpak van urgente vraagstukken als het klimaat en vluchtelingen.”

Seksuele toespelingen
Een ander vraagstuk, niet minder urgent, is hoe je ervoor zorgt dat mensen in deze coronatijden de richtlijnen volgen, dat ze ‘hun bek houden’ tijdens voetbalwedstrijden, dat ze geen huisfeesten organiseren. “Je kunt niet op elke straathoek een politieagent of boa neerzetten, dus in het leven van alledag moeten mensen elkaar terechtwijzen als ze zich niet aan de regels houden.”
Over dit zelfcorrigerend vermogen van een groep of maatschappij gaat een van de laatste studies van Van Lange, gepubliceerd in het vakblad Nature communications. Meer specifiek: hoe corrigeren mensen elkaar? En speelt macht daarbij een rol, bejegenen ze hun baas anders dan hun naaste collega?
Van Lange: “Het is een onderwerp waar sociaal-psychologen weinig oog voor hebben gehad. Er is wel wat onderzoek naar gedaan, maar dat gebeurde in het lab waarbij proefpersonen reageerden op gesimuleerde situaties. Wij zijn de eersten die uitgaan van reële ervaringen van mensen in het dagelijks leven.”
Van 257 proefpersonen hebben de onderzoekers wekenlang persoonlijke ervaringen en getuigenissen verzameld waarin alledaagse normen worden overtreden. Dat kan gaan om een oom die zich racistisch uitlaat op verjaardagsfeestjes, een vriend die zijn vrouw bedriegt of een baas die er een handje van heeft om ongepaste seksuele toespelingen te maken. Om daar een eind aan te maken, reageren mensen doorgaans op drie manieren. Eén: je kunt degene die over de schreef gaat er rechtstreeks mee confronteren. Dan zoek je de overtreder op en maakt hem duidelijk dat je niet gediend bent van zijn gedrag. Twee: je kunt het achter zijn rug om doen door een roddel te verspreiden die zijn reputatie schaadt. Krijgt hij er lucht van, dan is er een kans dat hij zijn gedrag aanpast. Drie: je sluit iemand buiten. Dat gebeurt vaak heel subtiel, door iemand niet aan te kijken, de rug toe te keren of tijdens vergaderingen minder spreektijd te geven.

Einde vriendschap

Uit het Amsterdamse onderzoek blijkt dat mensen niet lukraak een strategie kiezen; ze houden rekening met de gevolgen en de risico’s daarvan. Wie iemand met meer macht wil corrigeren, slaat meestal aan het roddelen. Dat is veiliger dan iemand recht in zijn gezicht zeggen waar het op staat. Direct confronteren werpt vaak meer vruchten af, maar is ook riskant. Je kunt in een ruzie verwikkeld raken of wraak over jezelf afroepen.
Dit verklaart meteen waarom werknemers niet ingrijpen als ze weten dat hun baas zich schuldig maakt aan zelfverrijking of seksuele intimidatie, zegt Van Lange. “Veel MeToo-affaires laten glashelder zien dat iedereen ervan wist, er in de wandelgangen schande van sprak, maar dat niemand de confrontatie aandurfde.”
Het probleem met roddelen is dat het minder doeltreffend is. “Het is maar afwachten of de overtreder er iets van meekrijgt en dan ook nog of hij daardoor zijn gedrag aanpast. Wat roddelen wél doet, is de norm nieuw leven inblazen. De groep raakt er weer eens van doordrongen dat het bewuste gedrag niet door de beugel kan. Dat men zo niet met elkaar omgaat in deze organisatie of samenleving.”
In de keuze voor een strategie wegen mensen ook mee of ze zelf de dupe zijn en hoe belangrijk de overtreder is in hun leven. Als het een goede vriendin betreft, gaan mensen vaker voor de directe confrontatie. Dan is de kans op conflicten klein en de winst van de correctie groot, omdat de persoon veel voor hen betekent. Bovendien is roddelen of buitensluiten in deze situaties riskant, want als het aan het licht komt, is de verontwaardiging meestal groot en kan de vriendschap of familieband stranden.
Het klinkt dus alsof mensen een bewuste keuzen maken voor een strategie, maar dat is zeker niet altijd het geval. “De meesten denken daar niet diep over na, maar volgen vaak hun intuïtie of maken snelle inschattingen. Daar zijn mensen, sociale wezens bij uitstek, heel goed in.”

Slapen in een restaurant
Dat Nederlanders veel roddelen is niet bepaald een eyeopener. Toch was Van Lange verbaasd dat het bij het minste of geringste al gebeurt, zoals de studie laat zien. “Als het ook maar een beetje riskant wordt, gaan mensen de confrontatie uit de weg en slaan ze aan het roddelen. Dat doen we trouwens niet altijd met het doel om iemand te ‘straffen’. Soms peilen we langs die weg of anderen onze mening delen.”
Niet alleen in Nederland is achterklap schering en inslag, maar in zo goed als alle welvarende, democratische landen. Dat blijkt uit een grote internationale studie, waaraan de Vrije Universiteit heeft meegewerkt. In totaal kregen 22.000 mensen in 57 landen een aantal scenario’s voorgeschoteld, zoals een begrafenis waarbij een man naar muziek op zijn koptelefoon luistert, iemand die slaapt in een restaurant en een man die zijn agressie de vrije loop laat als iemand zijn moeder beledigt.
De resultaten, nog niet gepubliceerd, laten duidelijk zien dat mensen in welvarende landen vaker roddelen en dat de inwoners van derdewereldlanden maar ook Zuidoost-Azië eerder de confrontatie zoeken.

Kauwgom op straat
Niet alleen het welvaartsniveau speelt daarbij een rol, maar ook democratische, liberale waarden, inkomens- en gendergelijkheid en individualisme. In zo’n (westerse) samenleving, ook wel een loose society genoemd, zijn mensen minder streng voor elkaar, zegt Van Lange. “Er is meer speelruimte, en daar past een indirecte manier van corrigeren als roddelen beter bij. Het is in zekere zin beschaafder dan de confrontatie zoeken, waarbij je de overtreder meer dan eens te kijk zet.”
Dat gebeurt vaker in de tight societies, die autoritairder zijn ingericht. “Er leven daar strakke opvattingen over wat wel en niet mag. Een gedoogcultuur zoals wij die kennen is bijvoorbeeld in China ondenkbaar. Niet alleen de leiders tonen zich streng, maar ook de mensen onderling. Als je in Singapore kauwgom op straat gooit, is de kans vrij groot dat voorbijgangers er iets van zeggen. Of dat hun afkeurende blikken voor zich spreken.”
Naast het politiek-economische profiel speelt nog iets anders mee. Tight societies hebben vaker te maken gehad met bedreigende situaties als rampen of grootschalige infecties. “Ook dan zie je dat normen strakker worden gehandhaafd en dat confronteren de boventoon voert.”
 
Twee aanvoerders per elftal
Individuen wijzen elkaar op asociaal gedrag, maar doen groepen dat ook? Van Lange heeft net een studie afgerond onder voetballers. Hij heeft een enquête verspreid onder tal van spelers om antwoord te vinden op twee vragen. Corrigeren ze ook spelers van het eigen team als die een smerige overtreding maken? En: verschillen vrouwen hierin van mannen?
Om meteen maar met de deur in huis te vallen: ja, vrouwen blijken teamspelers vaker tot de orde te roepen dan mannen. “Dit omdat ze harmonie belangrijk vinden – binnen een groep, maar ook tussen groepen onderling. Mannen zijn competitiever, meer gebrand op winnen.”
Een en ander blijkt ook uit het ingenieuze voorstel van de onderzoekers om een extra aanvoerder per team te benoemen, een zogeheten fair play captain die teamspelers corrigeert als ze zich al te agressief gedragen tegenover de scheidsrechter of tegenstanders. Meer vrouwen dan mannen vonden dit een goed idee en toonden zich enthousiast om die rol te vervullen. Waaruit je mag concluderen dat vrouwen de betere peace keepers zijn.”
Zijn ze dan ook betere scheidsrechters? Van Lange denkt van wel, en ziet nog een ander voordeel. “Mannen zullen vrouwelijke scheidsrechters niet snel fysiek bedreigen, iets wat de afgelopen jaren een groot probleem was in het amateurvoetbal. Omdat er minder controle is dan bij de profs – minder publiek, minder camera’s – loopt het daar makkelijker uit de hand.”

Meer vreugde bij vrouwen
Ook een fair play captain zou de sportiviteit op de velden ten goede komen, denkt Van Lange. “Een extra aanvoerder strookt ook met de natuurlijke gang van zaken in een groep. Uit de literatuur is al lang bekend dat de meeste groepen twee leiders kennen: een taakgerichte en een sociaal-emotionele leider. Dat zie je ook in het dagelijks leven. Als acht mensen gaan kamperen, is er één die gelijk controleert of de tent compleet is en een ander die met grappen strooit en de stemming erin houdt.” Al ziet hij ook haken en ogen. “Je moet er niet aan denken dat die twee aanvoerders elkaar op het veld steeds in de haren vliegen.”
Van Lange is een groot liefhebber van voetbal, ook van vrouwenvoetbal. Als kijker is het hem nooit opgevallen dat vrouwen eigen teamleden tot de orde roepen. Wellicht een kwestie van ‘je ziet het pas als je het weet’. Wat hij vanaf zijn sofa wel meende te zien en wat later ook uit onderzoek bleek, is dat de vrouwen een hechter collectief vormen dan de mannen en een sterkere teamgeest kennen. Waaruit dat blijkt? “Uit het aantal spelers dat samen een doelpunt viert. Let er maar eens op. Bij de vrouwen delen meer speelsters in de vreugde dan bij de mannen. Ze doen het echt met z’n allen.”
 
Wie is… Paul van Lange?
- Paul van Lange (1961) is hoogleraar sociale psychologie aan de Vrije Universiteit Amsterdam en hoofd van de sectie Sociale Psychologie. Ook is hij verbonden aan de Universiteit van Oxford.
- Van Lange is opgegroeid in het Twentse Vroomshoop en spreekt nog regelmatig af met jeugdvrienden. In Amsterdam tennist hij al bijna 30 jaar wekelijks met dezelfde vrienden.
- Hij heeft zelf gevoetbald (“niet onaardig”), is coach en scheidsrechter geweest bij het Amsterdamse AFC en is een trouw fan van Heracles, waar hij nog regelmatig wedstrijden bijwoont.
- Als wetenschappelijk adviseur heeft hij meegewerkt aan de campagne #Doeslief. Hij was bang dat het zou worden afgedaan als betuttelend, maar het werd een groot succes.
- Elk jaar zet Paul van Lange een workshop voor burgemeesters op touw, waarin hij tips geeft over hoe ze het vertrouwen van de inwoners kunnen vergroten, winnen en behouden.
- In de media geeft hij vaak zijn mening over maatschappelijke kwesties als #MeToo of de coronacrisis. Theorieën en bevindingen uit zijn vakgebied past hij graag toe op het dagelijks leven.