Waarom daalt het aantal zelfdodingen niet?

Ondanks alle inzet van 113 Zelfmoordpreventie schommelt het suïcidecijfer in Nederland al jaren rond de 1850. Waarom daalt dat cijfer niet?

Elke dag overlijden er vijf mensen aan zelfdoding. Het is een boodschap die jaarlijks terugkeert in de persberichten van stichting 113 Zelfmoordpreventie, de organisatie die vanaf 2009 ijvert om het aantal zelfdodingen in Nederland terug te dringen. In dezelfde persberichten valt ook met regelmaat te lezen dat het suïcidecijfer net als voorgaande jaren 'stabiel' is.

Maar de vraag die zich stilaan opdringt, is: waarom daalt dat cijfer niet? In 2009, toen 113 Zelfmoordpreventie is opgericht, maakten volgens het Centraal Bureau voor de Statistiek 9,4 mensen op de honderdduizend inwoners een eind aan hun leven, vorig jaar waren dat er 10,4.

113 Zelfmoordpreventie zit niet op haar handen. Integendeel, er is nog nooit zo voortvarend aan de weg getimmerd om mensen van hun suïcidale neigingen af te helpen. De hulplijn is inmiddels alombekend: belden of chatten in 2012 ongeveer 16.000 mensen met suïcidale gedachten voor een hulpgesprek, vorig jaar waren dat er 184.000. Nu het nummer 113 waarschijnlijk gratis wordt, 0800-113 was al gratis, zal de telefoon nog vaker overgaan.

Subsidiekraan

Praten over zelfdoding is niet langer in alle kringen een taboe, en het belang van gezamenlijke actie waar '113' op hamert, is in veel zorginstellingen, overheidsorganisaties en gemeenten diep doorgedrongen. Door de komst van de Landelijke Agenda Suïcidepreventie in 2014, werken nu meer dan vijftig organisaties samen. Als het aan de Tweede Kamer ligt, wordt preventie voor de lokale en landelijke overheid een wettelijke plicht.

113 Zelfmoordpreventie is intussen fors gegroeid. Het aantal arbeidsplaatsen steeg van 8 in 2012 tot 137 in 2022. Ook de subsidiekraan van de overheid ging steeds verder open, van 850.000 euro naar 16 miljoen.

Het rotsvaste geloof in de eigen missie is groot. ‘Wij zijn ervan overtuigd’, zo valt te lezen op de website, ‘dat er jaarlijks honderden suïcides kunnen worden voorkomen wanneer zelfdoding beter bespreekbaar is en de zorg innovatiever en menselijker wordt georganiseerd.’

Dagelijks gevecht

Anurakt Scheepers (66) heeft hier zijn twijfels over. Scheepers heeft zeven jaar lang aan de hulplijn gezeten en gesprekken met duizenden mensen gevoerd. Eind vorig jaar publiceerde hij het boek Leven doe je zo, over hoe om te gaan met gedachten aan zelfdoding.

Dat steeds meer mensen de hulplijn weten te vinden is een grote vooruitgang, zegt Scheepers, maar te vaak neemt een stagiair of afgestudeerde HBO'er de hoorn op, die niet altijd over de benodigde levenservaring beschikt. "Dat hoor je ook soms van bellers, die vaker contact opnemen. Eentje zei dat hij eerder gesproken had met een medewerker die 'zijn kleindochter' had kunnen zijn. Toen ik er werkte, tot een paar jaar terug, was 80 procent van de medewerkers jong."

Bovendien wringt er volgens Scheepers iets in de hulpgesprekken, wat ook de reden is dat hij bij 113 is vertrokken. "Nee hoor, niet met ruzie. Ik kon me niet langer vinden in de gespreksmethode, waarvan de verschillende stappen voorgedrukt staan op placemats. Best handig, maar niet als vragen daardoor worden opgelepeld."

Wat volgens Scheepers wringt is dat 113 Zelfmoordpreventie zegt open gesprekken te voeren, zonder oordeel. "Maar tegelijkertijd proberen medewerkers de suïcidale gedachten uit het hoofd van bellers te praten. Dat gaat niet samen. Bovendien levert dat bestrijden van suïcidale gedachten niets op, dit gevecht leveren mensen elke dag al. Je helpt ze het meest met het open gesprek, met het luisteren, met verbinding maken. Ook omdat veel bellers zich geïsoleerd en eenzaam voelen. Juist die verbinding kan nieuwe energie geven."

Hardnekkig misverstand

Maryke Geerdink, manager hulpverlening, ziet het dilemma niet, zegt ze. "Wat we in gesprekken proberen te doen, is aansluiten bij de wanhoop van de ander. Waarom wil iemand dood? Gaandeweg blijkt dan meestal dat mensen niet dood willen, maar dat ze niet weten hoe te leven. In het hulpgesprek draait het om die ambivalentie, en dus ook over de optie om door te leven. We trainen onze medewerkers om niet te veel te sturen, maar aan te blijven sluiten bij de ander. Uit onze analyses blijkt dat mensen minder suïcidaal zijn na een hulpgesprek."

Een kwart van de mensen aan de hulplijn is jonger dan 25, laat 113 een dag later weten. Maar de leeftijd doet er volgens Wolters Geerdink niet toe. "Jonge mensen voeren bij ons net zo goede hulpgesprekken als ouderen. Alsof je alleen goed kunt luisteren als je even oud bent of net zo veel levenservaring hebt. Dat is een hardnekkig misverstand. Het gaat om goede gespreksvaardigheden."

ProRail

Maar waarom daalt het suïcidecijfer dan niet? "We bestaan vijftien jaar en we hebben veel voor elkaar gekregen, maar eigenlijk zijn we net begonnen", zegt Renske Gilissen, hoofd onderzoek van 113 Zelfmoordpreventie. "Om het aantal zelfdodingen terug te dringen moet er nog veel meer gebeuren. Vergelijk het met de verkeersveiligheid. Ooit hadden we duizenden verkeersdoden in Nederland, maar na tal van maatregelen sinds de jaren zeventig, waaronder de verplichte autogordel, staat de teller nu op ruim 684."

Er moet bijvoorbeeld een veiligheidsplan komen voor elke patiënt met suïcidaliteit, zegt Gilissen, waar in staat waar een patiënt baat bij heeft als die zich niet goed voelt. "We weten dat dat helpt, maar in GGZ-instellingen gebeurt het niet altijd. Ook familie en naasten worden niet altijd bij de behandeling betrokken. Buiten de zorg valt er ook van alles te doen. ProRail plaatst al hekken langs het spoor, maar je kunt ook netten bij hoge gebouwen spannen. Als we alles doen wat we moeten doen, dan weet ik zeker dat de suïcidecijfers zullen dalen."

Gilissen ziet haar gelijk bevestigd in een studie in Britse klinieken. "Daaruit bleek dat instellingen die meer dan zeven maatregelen namen, minder suïcides rapporteerden. Dat gebeurde niet, als er maar een paar maatregelen waren getroffen. Hoe meer je doet, hoe meer het helpt. Zo wordt het ook hoog tijd dat suïcidepreventie in de psychologie-opleiding wordt opgenomen. Dat zit er niet standaard in."

 Harde omgangsvormen

Emeritus hoogleraar Ad Kerkhof, gespecialiseerd in suïcidepreventie, kijkt heel anders tegen de suïcidecijfers aan. Dat ze nu stabiel zijn is voor Kerkhof, die na de oprichting in de raad van bestuur van 113 Zelfmoordpreventie zat, juist het bewijs dat de stichting goed bezig is.

Hoe zit dat? "Als 113 niet zou bestaan, zou het aantal suïcides nu veel hoger zijn. Ik kan dat niet bewijzen, maar ik baseer dat op mijn kennis van de materie. We weten dat allerlei maatschappelijke ontwikkelingen, als een economische recessie of andere crises van invloed zijn op het suïcidecijfer. Tegelijk hebben mensen die depressief zijn, de neiging om zwart-wit te denken. In een recessie kunnen dan al snel redeneringen opduiken als: ik leef van een uitkering, ik ben van geen nut, het is beter als ik er niet meer ben."

Dat zwart-wit-denken gedijt uitstekend in dit tijdsgewricht, zegt Kerkhof. "Onze samenleving met al zijn maatschappelijke crises is voor kwetsbare mensen niet veilig, ook vanwege de harde omgangsvormen en het gebrek aan solidariteit met de zwakkeren. Veel van hen zien de toekomst donker in, ze raken in een kramp. Dat zie je nu ook veel bij jongeren, die somber zijn en steeds vaker in de hulpverlening belanden."

EMDR

Nieuwe psychologische inzichten kunnen het aantal zelfdodingen misschien terugdringen, denkt de hoogleraar. "Steeds duidelijker dringt het besef door dat we veel te weinig aandacht hebben geschonken aan de opdringerige, kwellende beelden, waar veel mensen die suïcidaal zijn, last van hebben. In een flits of korte film zien ze soms tientallen malen per dag de eigen dood voor zich, of hun eigen begrafenis met rouwende familie en vrienden. Meer aandacht voor deze zogeheten intrusies kan het suïcidecijfer terugdringen."

Zeker nu is gebleken, zegt Kerkhof, dat die dwangvoorstellingen met een paar sessies van een aangepaste vorm van EMDR goed te behandelen zijn. Dat toonde een studie van de Utrechtse onderzoeker Jaël van Bentum, die vandaag is gepubliceerd in het Journal of Consulting and Clinical Psychology. Na gemiddeld vier sessies van deze therapie meldden veel patiënten dat de beelden minder vaak opdoemden en dat ze minder heftig waren.

113 Zelfmoordpreventie is enthousiast over deze uitkomsten. "Dat er nu een behandeling is om van de dwangvoorstellingen af te komen, is natuurlijk fantastisch", zegt Renske Gilissen, hoofd onderzoek. "Deze therapie is een van de belangrijke zaken, waar we op moeten inzetten."

Onnatuurlijke dood

Wat kan 113 zelf beter doen? "We bereiken te weinig mannen van middelbare leeftijd", zegt Gillissen. "Dat is de belangrijkste risicogroep, zij overlijden het meest door suïcide, maar ze bellen relatief weinig met de hulplijn. Daar hebben we een speciale campagne voor opgezet."

Geerdink: "Mannen praten minder over hun suïcidale gedachten. Zij grijpen vaak naar alcohol en drugs om zich anders te voelen, om hun emoties te dempen, in plaats van het probleem aan te pakken. Dat is riskant omdat de emoties heftiger en donkerder kunnen worden en omdat het kan uitmonden in impulsief gedrag."

Ook zouden we meer kunnen leren van suïcides, zegt Gilissen. "Na elke moord of andere onnatuurlijke dood volgt een onderzoek, na zelfdoding niet. Dan stopt het onderzoek. Onbegrijpelijk eigenlijk. Je moet er juist standaard onderzoek naar doen. Dan kom je te weten wat eraan voorafging, wat de aanleiding is. Deze voorgeschiedenis moet je eerst in beeld hebben voordat je het aantal suïcides kunt terugdringen. Voor dat standaard onderzoek moet 113 zich hard maken."

 Denk je aan zelfdoding, neem dan gratis en anoniem contact op met 0800-0113 of chat op 113.nl