Angst is als bamboe: je komt er maar moeilijk van af

Meer Nederlanders dan ooit hebben last van angststoornissen. De angst lijkt soms snel verdwenen, zegt de kersverse hoogleraar Neeltje Batelaan, maar dat is schijn.

Angst kent vele gezichten. De een raakt erdoor overmand in een vliegtuig, de ander in gezelschap van onbekenden, en weer een ander als bloed moet worden geprikt. Maar ook dwangklachten en paniekaanvallen kun je zien als verschijningsvormen van angst, zegt psychiater Neeltje Batelaan, die op deze donderdag het ambt van hoogleraar aanvaardt aan het Amsterdam UMC.
Angststoornissen waren altijd al de meest voorkomende psychische aandoening, maar in de laatste tien jaar steeg het aantal volwassenen met klachten van 10 naar 15 procent. Volgens het Trimbos Instituut hebben 1,9 miljoen Nederlanders er last van, vooral jongvolwassenen. "Alarmerend", vindt Batelaan. "Waar die stijging vandaan komt is onduidelijk. We onderzoeken nu of de risicofactoren zijn toegenomen, zoals armoede of vroegkinderlijk trauma. Of dat de veerkracht van mensen is afgenomen."
De cijfers staan in schril contrast met de geringe aandacht voor angststoornissen. De ernst en de impact ervan wordt zwaar onderschat, betoogt Batelaan in haar oratie, ook door zorgverleners.

U vergelijkt een angststoornis met bamboe, een plant die moeilijk uit te roeien is. Hoe hardnekkig is een angststoornis?
"In het begin loopt het zo'n vaart niet. Het duurt drie jaar voordat de angst uit de hand loopt en uitmondt in een stoornis. Daarna, in het eerste jaar, herstelt 60 procent van de patiënten, al dan niet met therapie. Dat klinkt nog redelijk positief, maar als je deze patiënten langer volgt, ontstaat een ander beeld. Na tien jaar heeft meer dan de helft meerdere angststoornissen of een depressie. Dat komt doordat de angst na jaren inslijt in het brein en een chronisch karakter krijgt. Herstel en terugval wisselen elkaar dan af. Ook kan de focus veranderen: eerst smetvrees, daarna doodsbang voor asbest bijvoorbeeld. Kortom, het venijn zit in de staart bij angststoornissen."

Wat betekent dat voor de manier waarop we deze aandoening behandelen?
"Het beste wat we kunnen doen is mensen met zogeheten cognitieve gedragstherapie leren hoe ze ermee om kunnen gaan. Belangrijk is in ieder geval om niet datgene te vermijden waar ze bang voor zijn, want dan wordt de angst alleen maar groter. Vanwege de hardnekkigheid hebben sommige patiënten na de therapie antidepressiva nodig om de angst op afstand te houden, soms een leven lang. Dat is wat mij betreft geen onnodige medicalisering. Uit onderzoek blijkt dat zo'n 'onderhoudsbehandeling' gunstig uitpakt. Dat staat nu ook in de nieuwe richtlijn, die op 5 september verschijnt." 

De maatschappelijke impact van angststoornissen is volgens u groter dan we denken. Waaruit blijkt dat?
"Dat blijkt uit het verlies van gezonde levensjaren, een maat voor de impact van een ziekte op de samenleving. Van alle lichamelijke en psychische ziekten stonden angststoornissen lang op 1, dit jaar op 2, na depressie. Dat angststoornissen zoveel ellende veroorzaken in de samenleving is nagenoeg onbekend. Daar hebben naasten maar ook werkgevers veel last van. 80 procent van alle maatschappelijke kosten, die de stoornis veroorzaakt, is het gevolg van uitval op het werk."

U wilt de klachten het liefst "in de kiem smoren" via preventie. Wat werkt bij angststoornissen het best?
"Heb je dat filmpje van die Australische weerman gezien, die laatst zijn praatje op tv moest onderbreken voor een paniekaanval? Hoe kalm en beheerst dat werd opgelost door de andere presentatoren, echt een schoolvoorbeeld van hoe je zoiets aanpakt. Geen drama van maken, gebeurt gewoon af en toe. Voor gewone mensen is het daarna ook makkelijker om ervoor uit te komen. Want de meesten schamen zich dood dat ze bang zijn voor iets onschuldigs. Het zou schelen als huisartsen mensen goed kunnen uitleggen wat bijvoorbeeld een paniekstoornis inhoudt, en dat je er niet bang voor hoeft te zijn, dat je niet moet gaan vermijden. Nog beter zou het zijn om het vak mentale vaardigheden te introduceren op de middelbare school."

Beter, want…?
"Veel angstklachten ontstaan op jonge leeftijd. En als je op de middelbare school of in het hoger onderwijs vastloopt, zijn de gevolgen groot. In het ergste geval maak je geen opleiding af en loop je vriendschappen of een relatie mis."